28 Kasım 2021

"Özgürlük Savaşı Vermek Zorundayız"

TOPLUM, 28 Kasım 2021

20. yüzyıl'ın en insancıl yazarı Stefan Zweig 140 yaşında
AHMET ARPAD

1881 yılının 28 Kasım günü Viyana'da doğdu. Babası, Avusturya'nın Moravia eyaletinden Viyana'ya yerleşmiş bir tekstil fabrikatörü idi. Ağabeyi, fabrikayı ilerde devralmak için babasının yanında yetiştirilirken onu Viyana üniversitesine yolladılar, felsefe okusun, aileden daha "kültürlü" biri çıksın diye. Üniversite yılları genç Stefan Zweig için özgürlük yılları oldu. Londra ve Paris'te haftalar, aylar geçirdi. Zweig insanların kurtuluşu için ortak Avrupa kültürünün kurtarılması gerektiğine inanıyordu. Liberal toplum düzeni toparlanmalı, insanlar yanlışlardan dönmeli ve böylece daha iyi yarınlara ulaşmalıydı. Bunun için de en başta Avrupa aydınları ve sanatçıları aralarında anlaşmalı, işbirliği yapmalıydı. O bir yandan politik davranışlarıyla politikacılara karşı düşün savaşı verdi, diğer yandan da yeni eserler yarattı. Yirminci yüzyıl nuvel edebiyatına damgasını vurduğu "Amok Koşucusu" yapıtını o günlerde yazdı.

Zweig'ın ünü hızla yayıldı, öyküleri, biyografileri, denemeleri, romanları sadece Amerika ve Avrupa'da değil Asya'da da büyük ilgi gördü. Avrupa kültürü yoluyla daha iyi bir dünya amacını gerçekleştireceğine olan inancını hiç yitirmedi. Hermann Hesse ile dostluğu daha 1. Dünya Savaşı yıllarında başlar. O günlerde her ikisi de savaş karşıtı görüşleriyle dikkati çeker. Çevresiyle ilişkileri sınırlı olan, yaşamını daha çok kitaplar ve doğa ile geçirmeyi seven, çoğu kez içine kapanık Hesse'nin, insanlararası ilişkileri seven, sürekli bir ülkeden ötekine giden, kendine yeni yeni dostlar edinen Zweig ile dostluğunun uzun yıllar sürmesi ilginçtir. 1920'li yıllar Hesse ile Zweig'ın en üretken oldukları, iyice ünlendikleri dönemdir. Zweig'ın yapıtları birçok dile çevrilirken, Hesse bu onura uzun yıllar sonra erişir.

Almanya'da Nasyonal Sosyalistler'in güçlenmesi her ikisinin de alınyazılarını birleştirir, çünkü Almanya'da Naziler işbaşına geçmişti. Bütün aydınlar gibi Zweig'ın da düşleri karmakarışık oluverdi. Adı "safkan olmayan insanlar" listesinde yer aldı, eserleri yasaklandı. O günlerde yakın dostu Joseph Roth, kısa süre önce yerleşmiş olduğu Paris'ten yakın dostu Zweig'a yolladığı bir mektupta şöyle der: "Çok büyük bir felakete sürüklediğimizin farkında olduğunuzu sanıyorum. Edebiyat yaşamımız yok olacak. Olup bitenler bizleri yeni bir savaşa sürükleyecek. Barbarlar yönetimi ele geçirdi. Artık yaşamın üç paralık bile değeri kalmadı. Yanlış düşlere kapılmayın."

Zweig Bir Umut Yazarıdır
Zweig iyimserdir, o bir umut yazarıdır. Özellikle öyküleriyle okuru hep yüreklendirir, ona yaşama sevincini götürür. Zweig'a göre liberal toplum düzeni toparlanmalı, insanlar yanlışlardan dönmeli ve böylece daha iyi yarınlara ulaşmalıydı. Bunu başarmak için de Avrupa aydınları ve sanatçıları aralarında anlaşmalı, işbirliği yapmalıydı. Bütün ülkelerde generaller sadece taş anıtlar olarak akıllarda kaldığı gün insanlar özgür ve mutlu olacaktı. Kendini yaşamı boyunca bir Avrupa ve dünya vatandaşı kabul etti, nasyonal sosyalizmle yürekten savaştı, barış uğruna kendinden çok şey verdi. Yaşamının son yılları Stefan Zweig için bir kaçıştır. Stefan Zweig bireylerin, düşüncelerin, kültürlerin ve ulusların birbirleriyle uzlaşmasına hümanizmin aracılık etmesini sürekli hedefledi.

Stefan Zweig eserlerinde bir şeye hep sadık kalır: Doğruya ve insancıllığa dikkatimizi çeker, karşıtlar arasında aracı rolünü üstlenir. Okurunu inandırıcı gücüne, anlatımı ve diliyle ulaşır.

Gazeteci Robert van Gelder'in Stefan Zweig'la Amerika'da yaşadığı aylarda yapmış olduğu bir söyleşi New York Times'ın 28 Temmuz 1940 tarihli sayısında yayınlanmıştı. Stefan Zweig konuşmasında önümüzdeki yıllarda Avrupa'da kurgusal ve yaratıcı bir edebiyattan çok belgesel bir edebiyat oluşacağına inandığını söyler ve şöyle devam eder: "Bizler şimdiye kadar gerçekleşmemiş bir özgürlük savaşı vermek zorundayız. Çok yakın gelecekte dünyanın hiç yaşamamış olduğu toplumsal değişimlere tanık olacağız. İşte bu nedenle içinde bulunduğumuz dünyada yaşanan her şeyi belgeleme görevi öncelikle biz yazarlarda olmalı. Deneyimlerimize dayanarak kendi yaşamımızı ele almamız bile – ben bunu bir biyografiyle gerçekleştirmeyi tasarlıyorum – şu günlerde roman yazmaktan daha etkili olur. İçinde yaşadığımız süreçte en büyük dahinin de olup bitenleri çok başarıyla anlatacak bir yapıt yaratabileceğine inanmıyorum. Günümüzün en başarılı edebiyatçısı, ustamız kabul ettiğimiz tarihin yanında öğrenci ve uşak olmak zorunda."

Stefan Zweig, yabancı topraklarda özgür yaşamı engelleyen değişik nedenlerden, çalışmayı sürdürebilmek için gereken bilgilere ulaşamamaktan da söz eder: "Tam yirmi yıldır üzerinde çalıştığım bir yapıtı artık bitirmeyi düşündüğüm aşamada bu amacımdam vazgeçmek zorunda kaldım. Büyük usta Balzac'la ilgili bu yapıtı sona erdirememin nedeni, Chantilly Kütüphanesi'nin kapılarını kapatmış olmasıdır. Bana gereken Balzac arşivi onlarda, fakat savaş boyunca bilinmeyen bir yere götürüp saklamışlar. Başka bir sorunum da, sansür nedeniyle kütüphanemdeki yüzlerce, binlerce notumu beraberimde götürmeme izin verilmedikleridir. Benim bu yaşadıklarımı günümüzde sayısız ülkede binlerce sanatçı ve bilim adamı da yaşıyor, daha yıllarca da yaşayacak. Böyle anlarda yitirilen iç huzuru, kusursuz bir çalışmayı, başarılı bir yapıtın ortaya çıkmasını engelliyor. Bütün bunlardan yaşam ve düşün dünyamız onlarca yıl olumsuz etkilenmeyecek mi?

"Vatansız Kişi"
13 Mart 1938'de Hitler'in Viyana'ya girmesiyle anavatanı Avusturya politika haritasından silinir. Yarım yüzyıl boyunca kendini bir dünya yurttaşı sayan Stefan Zweig artık "vatansız kişi"ydi. Hitler'in güçlenmesi Stefan Zweig'ı daha çok bunalımlara soktu. 22 Şubat 1942 akşamı Petropolis'ten eski eşi Friderike'ye yollamış olduğu en son mektubu şu sözlerle biter: "Sana bu satırları en son saatlerimde yazıyorum. Bu karara vardığım andan sonra kendimi nasıl da rahat hissettiğimi bilemezsin. Çocuklarına çok candan selamlarımı söyle. Suçlama beni. Hep sevgili Roth ile Rieger'i düşün, bu acılara katlanmak zorundan kurtulmuş olduklarını her düşünüşümde içimi nasıl bir sevinç kapladığını da unutma... En iyi dilekler ve sevgiler... Hep yürekli ol! Her şeye karşın rahata ve mutluluğa kavuştuğumu öğrendin. Stefan."

"Ulaştığı ünü çokça hak etmiş olan alçakgönüllü, duygusal ve üstün yetenekli bu insanın dönemin baskısı altında ezilmiş olması çok trajiktir", diye yazmıştı Thomas Mann yıllar sonra.

25 Kasım 2021

"Mektuplar günün birinde yine anımsanır"

www.arti49.com 25 Kasım 2021

AHMET ARPAD 

20. yüzyılın en insancıl yazarı Stefan Zweig (28 Kasım 1881 - 23 Şubat 1942) 140 yaşında. O hep güncel. İnsan ve yazar olarak özgürlüğüne düşkündü. Stefan Zweig mektup yazmasını çok severdi.

*


Yirminci yüzyıl Alman Dili Edebiyatı yazarları arasında Stefan Zweig mektup yazmasını en çok seven edebiyatçı olarak kabul edilir. Mektuplaşmak, ilişkiler kurmak, onları itinayla koruyup, yıllarca devam ettirmek Stefan Zweig için bir yaşam gereksinimiydi. İlk yapıtlarıyla hemen tanınmaya başladığında henüz yirmi beş yaşlarında genç bir yazardı. Döneminin hayran olduğu ünlü edebiyatçılarına kitaplarını imzalayıp göndermeyi severdi. Onlardan gelen yanıtlarla başlayan mektuplaşmalar zamanla karşılıklı diyaloglara dönüşmüştü. Mektupların ardından buluşup görüşmeler ve sohbetlerle yakın dostluklar oluşmuştu.

Rilke, Schnitzler, Bahr, Freud, Gorki ve Hesse gibi zamanının ünlü edebiyatçılarıyla sürekli yazışmıştı. Birbirinden değişik ünlülerle anlaşıp uzun yıllar onlarla yakın dostluklar sürdürmesi Zweig'ın bir "yeteneğiydi." O, kendisinden daha yaşlı, karakterleri birbirine hiç benzemeyen bu kişilerin her birine "nabzına göre şerbet vermesi"ni bilmişti.

Rainer Maria Rilke ile nazik ve gerçekçi görüş alış verişlerinde bulunmuş, Arthur Schnitzler ile dostça bir baba-oğul ilişkisi kurmuş, aralarındaki tüm karşıtlıklara ve eleştirilere karşın Hermann Bahr ona hep yakın bir meslektaşı gözüyle bakmıştı. Kendisinden yirmi beş yaş büyük Sigmund Freud'a hayranlık besleyen Stefan Zweig ona hep çok saygılı davranmıştı. Birbirlerine yazdıkları mektupların içeriği çoğu zaman bilimseldi, Freud'un çalışmalarını ve öğretisini içeriyordu; Zweig bunlardan özellikle öykülerinde yararlanıyordu. Bu yazışmalarda çoğu kez psikolojinin derinliklerine iniliyor, Zweig'ın kaleminden çıkmış olanlar kimi zaman yanlış anlaşmalara neden oluyor ve karşılıklı mektuplaşmalar pragmatik tartışmalara dönüşüyordu. Yahudi ailelerden gelen Freud ile Zweig'ın arasındaki ilişki Nazilerden kaçarak İngiltere'ye sığınmalarının ardından yakın dostluğa dönüşmüştü.

Kendinden yirmi yaş büyük Arthur Schnitzler'e olan yakınlığı ise çok daha dostça bir baba-oğul ilişkisiydi. Zweig, Schnitzler'e saygı duyuyor, onu "ustası" olarak kabul ediyor, onunla her türlü edebî sorunu rahatça tartışıyordu.

Hermann Bahr ile olan yakınlığı kimi zaman dostça, kimi zamansa eleştirel olmuştu. Özellikle Bahr'ın 1914 yılında çıkan ve savaşı onaylayan denemeler kitabı nedeniyle Zweig hayal kırıklığına uğramış, ona olan tepkisini eleştiri dolu mektuplarıyla belirtmekten kaçınmamıştı. Aradan yıllar geçtikten sonra da Bahr'dan, açıkça o kitabında ileri sürdüğü düşüncelerin yanlış olduğunu kabul etmesini ve onları geri almasını talep etmişti.

Savaş karşıtı Stefan Zweig aynı şeyler söz konusu olsaydı Rilke veya Freud'a böyle davranamazdı. Kendinden altı yaş büyük Rainer Maria Rilke'ye yazdığı mektuplarda ciddi ve tarafsızdır. Rilke de ona yolladığı yanıtlarda çoğu kez kibirsiz ve gösterişsiz olup görüşlerinde çok gerçekçidir. Zweig, Rilke'yi kendi neslinden kabul ettiği için hiçbir zaman onu kendine örnek almamıştır. Bu nedenle birbirlerinin zıttı bu iki edebiyatçının on dört yıl boyunca aralıksız mektuplaşmış olması biraz şaşırtıcıdır.

Maksim Gorki'yle 1923-1936 yılları arasında süren mektuplaşmaları çok ilginçtir. Bunlar büyük sosyalist bir gerçekçi ile yürekli ve antifaşist bir hümanistin birbirlerine yazdıkları belgesel yanı en yüksek mektuplardır. Maksim Gorki'nin yabancı meslektaşlarına yolladığı mektuplar arasında Stefan Zweig'a yazılanlar, içerikleri bakımından en önemlileridir. Zweig'ın "Büyük Ustam" dediği Maksim Gorki'ye yolladığı ilk mektuptaki şu sözler, ona verdiği değeri kanıtlaması açısından önemlidir: "... Alman edebiyatında gerçeği böylesine güzel ele alan bir yazar yok... Sanat aracılığı ile gerçeğin derinlerine inilmesi gerektiğine inanıyorum... Bana göre siz bunu olağanüstü başarıyorsunuz. Bir Tolstoy bile sizin başarınıza ulaşamıyor. Kitaplarınızı seviyorum! İçinde yaşadığımız kötülük dolu bu yıllarda sizin insancıl yanınıza da çok saygı duyuyorum!" Maksim Gorki de yanıtında Zweig'ı göklere çıkarır: "... İkinci öykünüz, kadına yaklaşımındaki insanüstü duyarlılığı, konusunun özgünlüğü ve sadece gerçek bir sanatçının başarabileceği anlatım gücüyle beni etkiledi. Öyküyü okuyup bitirdiğimde mutluluk içinde kendi kendime gülümsedim. Öylesine başarılı yazmıştınız ki!" Zweig ile Gorki'nin birbirlerine yollamış olduğu mektuplar karşılıklı saygı ve değer vermenin güzel belgeleridir.

Hermann Hesse yaşamı boyunca döneminin çok az edebiyatçısı ile mektuplaşmıştır. O daha çok ressamlar ve müzisyenler ile yazışmayı severdi. Gerek Konstanz Gölü kıyılarında, gerekse İtalyan İsviçre'sinde yaşadığı yıllarda sürekli mektup yazdığı sadece iki yazar dostu vardı: Stefan Zweig ve Thomas Mann.

Hermann Hesse'nin Zweig'la mektuplaşması genç yazarın 1922'de yayınlamış olduğu "Paul Verlaine" antolojisini kendisine yollamasını rica etmesiyle başlamıştır. O yıllarda adını ilk önemli eseri "Peter Camenzind" ile duyurmuş olan Hesse'nin bu ilgisine genç edebiyatçı Zweig şaşırmıştı. Bir antikacının yanında boğaz tokluğuna çalışmakta olan Hesse, bazı edebiyat dergilerine yazdığı şiirler ile birkaç yıldır Zweig'ın dikkatini çekmekteydi. Ondan bu antoloji isteğinin gelmesine Zweig hem çok şaşırmış hem de çok sevinmişti. Kısa süre sonra Hesse de, şiirlerini toplamış olduğu iki kitabını Zweig'a yollayarak ilgisine teşekkür etmişti. Viyana'daki üniversite yıllarında kaleme aldığı altmış şiirini içeren kitabı "Gümüş Teller" ile Hesse'nin ilgisini çeken Zweig'dan, Hermann Hesse daha 1901 yılında Basel Üniversitesi'nde vermiş olduğu "Günümüz Şairleri" konferansında övgüyle söz etmişti. Çevresiyle ilişkileri sınırlı olan, yaşamını daha çok kitaplar ve doğa ile geçirmeyi seven, çoğu kez içine kapanık Hesse'nin, insanlararası ilişkileri seven, sürekli bir ülkeden ötekine giden, kendine yeni yeni dostlar edinen Zweig ile uzun yıllar süren bir dostluk kurması ilginçtir. Birinci Dünya Savaşı yıllarında her ikisi de savaş karşıtı görüşleriyle dikkati çeker. 1920'li yıllar Hesse ile Zweig'ın en üretken oldukları, iyice ünlendikleri dönemdir. Zweig'ın yapıtları birçok dile çevrilirken, Hesse bu onura uzun yıllar sonra erişir. Almanya'da Nasyonal Sosyalistler'in güçlenmesi her ikisinin de alınyazılarını birleştirir.

"Mektupları okuyacak zamanınız ve keyfiniz var mı şu sıralar? Olacağını umarım", diye yazar Stefan Zweig 14 Eylül 1912 tarihinde Hermann Bahr'a yolladığı mektubunda. "Yaşamda mektupların tuhaf bir rolü vardır. Onları severiz, sonra onlar unutulur, yitirilir, fakat günün birinde yine anımsanırlar." İlk yazışmalarına 1904'te başlayan Zweig, dostlarıyla mektuplaşmalarını 1939 yılına kadar aralıksız devam ettirmiştir.

Joseph Roth - Stefan Zweig mektuplaşmaları 20. yüzyıl Avrupası'nın iki değerli edebiyatçısı arasında geçen bir "söyleşi"dir. Birbirlerine yolladıkları (1927-1938) sayısız mektupta, dönemin politik sorunlarından, kişisel görüşlerinden, edebiyat üzerine düşüncelerinden söz ederler. Görüşlerinde ve olayları yorumlamada Joseph Roth Stefan Zweig'a göre biraz daha kişisel ve duygusaldır.

Stefan Zweig ve ikinci eşi Charlotte Altmann evliliklerinin ikinci yılında, 1942 yılının 23 Şubat günü intihar ederler. İlk eşi Friderike'ye bir gün önce yazmış olduğu mektup şöyle biter: "Bu satırları en son saatlerimde yazıyorum. Karara varalı kendimi nasıl da neşeli hissettiğimi gözünün önüne getiremezsin... En iyi dilekler ve sevgiler. Her şeye karşın rahata ve mutluluğa kavuştuğumu öğrendin, yürekli ol!"

Eşi Friderike ile yaptığı yazışmalar (Stefan Zweig – Friderike Zweig, Mektuplaşmalar 1912-1942, Ayrıntı Yayınları, 480 sayfa) tam 1220 aşk, evililik, yolculuk ve sürgün mektuplardan oluşur. Stefan Zweig'ın "Sokulma" döneminde Friderike'ye yazmış olduğu mektuplar kayıptır. O yıllarda aşk romansı sadece baştan çıkarıcı bayan von Winternitz'in kaleminden akar... Stefan Zweig'ın en verimli dönemi (1919-1933) olan Salzburg yıllarından günümüze çok mektup kalmıştır. Aile içindeki huzursuzluklar, eşlerin ayrı yaşaması, üçlü ilişki ve boşanma 1930'lu yılları ‘çekici' yapar. Bu dönemde Zweig'ların yaşamı oldukça gergindir. ‘Soğuma' döneminde ise Friderike Zweig'dan bugüne çok az mektup kalmıştır. Özellikle iltica ettiği Amerika'dan kocasına yazdığı mektuplar kayıptır.

"Ulaştığı ünü çokça hak etmiş olan alçakgönüllü, duygusal ve üstün yetenekli bu insanın dönemin baskısı altında ezilmiş olması çok trajiktir", diye yazmıştı Thomas Mann yıllar sonra. Stefan Zweig'ın mektupları günümüze kalmış çok değerli belgelerdir. Günde ortalama 15 mektup yazdığı bilinen Zweig'in yaşamı boyunca on binlerce mektup yazmış olması gerekiyor!

Ahmet Arpad

Stefan Zweig savaş karşıtı, insancıl yazar

CUMHURİYET, Kitap Eki, 25 Kasım 2021

AHMET ARPAD

20. yüzyılın en insancıl yazarı Stefan Zweig 140 yaşında.
O hep güncel. İnsan ve yazar olarak özgürlüğüne düşkündü. "Savaşlardan nefret ederim", derdi. "Savaşlar yüz binlerce çocuğu öksüz bırakır. Kaba kuvvet insanların iç dünyasına hiçbir zaman huzur getirmez.“

*

1881 yılının 28 Kasım günü Viyana'da doğdu. Babası, Avusturya'nın Moravia eyaletinden Viyana'ya yerleşmiş bir tekstil fabrikatörü idi. Ağabeyi, fabrikayı ilerde devralmak için babasının yanında yetiştirilirken onu Viyana üniversitesine yolladılar, felsefe okusun, aileden daha "kültürlü" biri çıksın diye. Üniversite yılları genç Stefan Zweig için özgürlük yılları oldu. Berlin'de kaldı bir süre, sanat ve edebiyat çevreleriyle ilişkiler kurdu. 1908‘de Hindistan'a kadar uzanan bir gemi yolculuğu yaptı. 1911'de Amerika'ya gitti, ardından Londra ve Paris'te haftalar, aylar geçirdi. Romain Rolland ve Rodin'le yakın dostluklar kurdu. Paris'in kıyı bucağında kültür ve sanat miraslarını aradı. "O günlerde caddelerde çok dolaştım, çok şey gördüm ve içim içime sığmayarak çok araştırdım!" der Zweig. İç dünyasına yeni anlamlar katan ünlü Fransız düşünürü Romain Rolland ile yakın dostluk kurdu, onunla uzun yıllar mektuplaştı.

Birinci Dünya savaşı yıllarında giderek bilinçlendi. "Sonsuz kurbanlarla bir zafer kazanılsa da, savaşa karşı savaşmak gerekir", düşüncesi kafasında oluştu. Savaşlar gereksizdi. 1919‘da Salzburg'a, Kapuziner tepesinde satın almış olduğu büyük bahçeli villasına yerleşti. Mozart'ın doğum yeri olan yeşiller içindeki bu kentte rahat edeceğine inanıyordu. Dünya savaşının yıkıcılığını, korkunçluğunu yakından görmüştü. İnsanların kurtuluşu için ortak Avrupa kültürünün kurtarılması gerekliydi. Zweig'a göre liberal toplum düzeni toparlanmalı, insanlar yanlışlardan dönmeli ve böylece daha iyi yarınlara ulaşmalıydı. Bunun için de en başta Avrupa aydınları ve sanatçıları aralarında anlaşmalı, işbirliği yapmalıydı. Ona göre ülkelerde generaller sadece taş anıtlar olarak akıllarda kaldığı gün insanlar özgür ve mutlu olacaktı. Stefan Zweig Avrupa'nın her yanındaki sanatçı ve yazar dostlarıyla yazıştı, onları sık sık ziyaret etti, evinde konuk etti, konferanslara gitti.

Politikacılara karşı düşün savaşı

Bir yandan politik davranışlarıyla politikacılara karşı düşün savaşı veriyor, bir yandan da yeni eserler yaratıyordu. Yirminci yüzyıl nuvel edebiyatına damgasını vurduğu "Amok Koşucusu" yapıtını o günlerde yazdı. Stefan Zweig‘ın yapıtları artık büyük ilgi görüyor, yeni baskıları yapılıyordu. Ünü hızla yayıldı, öyküleri, biyografileri, denemeleri, romanları sadece Amerika ve Avrupa'da değil Asya'da da büyük ilgi gördü. Çıktığı yolculuklar arttı, her ülkede dostlar edindi. Avrupa kültürü yoluyla daha iyi bir dünya amacını gerçekleştireceğine olan inancını hiç yitirmedi.

Nazilerin ‘Safkan Olmayan İnsanlar‘ listesindeydi

1933'te ise Almanya'da Nazilerin işbaşına gelmesiyle bütün aydınlar gibi Zweig’ın da düşleri karmakarışık oluverdi. İnsanlar kamplara atılırken, sokaklarda yığın yığın kitaplar yakıldı. Yakılan kitaplar arasında onun da eserleri vardı. Stefan Zweig'ın adı "safkan olmayan insanlar" listesinde yer aldı, eserleri yasaklandı. Mutluluklar ve başarılarla dolu yaşamı sona erdi.

Tedirginlikleri giderek artıyordu. Alman dilinin konuşulduğu ülkelerdeki okurlarını zamanla yitireceğini de biliyordu. Thomas Mann 25 Şubat 1933’de Zweig’a yolladığı mektubunda: „Almanya inanılmaz bir duruma düştü; ilerde çok insan o günleri yaşadığı için utanç duyacak!” diye yazar. Stefan Zweig’ın 18 Nisan 1933 tarihli yanıt mektubundaki görüşleri şöyledir: “Söylenenlere karşı çıkmak artık mümkün değil, çünkü yalan kanatlarını öylesine açmış ki gerçekler dışlanıyor, yalanın aktığı lağımlardan yükselen pis kokuları insanlar güzel kokular gibi içlerine çekiyor...” Thomas Mann 24 Nisan 1933 günü Zweig’a yanıt verir: “Siz de acılar çekiyorsunuz. İnanamıyorum. Günümüzde böyle şeyleri yaşamak zorunda bırakılmamız insanın nefret duygularını doruğuna çıkarıyor.” Nazi yönetimi 1936’da Thomas Mann’ı Alman vatandaşılığından atınca Zweig ona biraz hiciv dolu şunları yazar: “Resmen Alman vatandaşlığından çıkarılıp bir dünya vatandaşı olmaya hak kazandığınız için sizi tebrik ederim!”

13 Mart 1938'de Hitler'in Viyana'ya girmesiyle anavatanı Avusturya politika haritasından silindi. Yarım yüzyıl boyunca kendini bir dünya yurttaşı kabul eden Stefan Zweig artık "vatansız kişi"ydi. Savaşın şiddetini arttırması, Hitler'in güçlenmesi onu daha çok bunalımlara sokar. Yıllar boyu kafasından geçirdiği ve uğruna savaşım verdiği "kültür Avrupası" düşünün artık gerçekleşmeyeceğini kavramıştır. Yorgun ve bezgindir. 17 Eylül 1941'de ilk eşi Friderike'ye şu satırları yazar: "Burada Avrupa'yı unutabilirsem, evimi, kitaplarımı ve her şeyimi yitirdiğimi aklımdan çıkarabilirsem, üne ve başarıya boş verebilirsem, Avrupa'da insanlar açlık ve yoksulluk içinde kıvranırken bu Tanrı bağışı ülkede yaşayabilmek iznine kavuştuğumdan ötürü mutlu olurdum... Avrupa'dan gelen haberler pek korkunç. Dünyanın bugüne değin görmediği dehşetler dolu bir kış olacak..."

Nasyonal sosyalizmle yürekten savaştı

Stefan Zweig, Freud psikoanalizini uyguladığı öykülerinde olay ve kişi davranışlarını, kişilerin düşün dünyalarını, en önemsiz sayılabilecek ayrıntılara kadar işlerken yalın bir lirizm, vurucu bir gerilim sağlamayı ustalıkla başarır. Anlattıkları çoğu kez onun psikolojik-edebi deneyimleri, kişi olarak yaşadıklarıdır. Kimi eserinde karşımıza çıkan alışılmamış kişilikteki insanlar ise Zweig‘ın gözüpek tutkularını kamçılayarak onu yaratıcılığa sürükleyen karakterlerdir. O yapıtlarında doğruya ve insancıllığa dikkatimizi çeker, karşıtlar arasında aracı rolünü üstlenir. Okurunu inandırıcı gücüne, anlatımı ve diliyle ulaşır. Zweig iyimserdir, o bir umut yazarıdır. Özellikle öyküleriyle okuru hep yüreklendirir, ona yaşama sevincini götürür. Zweig'a göre liberal toplum düzeni toparlanmalı, insanlar yanlışlardan dönmeli ve böylece daha iyi yarınlara ulaşmalıydı. Bunu başarmak için de Avrupa aydınları ve sanatçıları aralarında anlaşmalı, işbirliği yapmalıydı. Bütün ülkelerde generaller sadece taş anıtlar olarak akıllarda kaldığı gün insanlar özgür ve mutlu olacaktı. Kendini yaşamı boyunca bir Avrupa ve dünya vatandaşı kabul etti, nasyonal sosyalizmle yürekten savaştı, barış uğruna kendinden çok şey verdi. Stefan Zweig bireylerin, düşüncelerin, kültürlerin ve ulusların birbirleriyle uzlaşmasına hümanizmin aracılık etmesini sürekli hedefledi. Yaşamının son yılları Stefan Zweig için bir kaçıştır.

Büstü bugün Salzburg'da, Kapuziner manastırının önünde düşünceli düşünceli karşıdaki villasına bakıyor. Yirminci yüzyılın bu namuslu, insancıl ve iyi yürekli aydın yazarı hiç yitirmedi güncelliğini.

18 Kasım 2021

"Burgaz Adası'nda Bir Köşk"

Toplum Gazetesi, Almanya, 18 Kasım 2021 

AHMET ARPAD & BURHAN ARPAD

18 Kasım 2021 büyük Türk öykü ve roman yazarı şair Sait Faik Abasıyanık'ın 115. doğum günü! Onun 1940'lı, 1950'li yıllardaki katkıları çağdaş hikâyeciliğimiz için dönüm noktaları sayılır. O bir öncüydü. Anlatımıyla alışılmış öykü tekniğini yıkmış, kent insanlarını içten, şiirsel bir dille konu etmişti. Bireyin toplumsal sorunlarına eğilen Abasıyanık günümüz Türk öykücülüğünün en önemli yazarları arasındadır. İstanbul yaşamını, alt tabaka insanının günlük sorunlarını, beklentilerini, korkularını, tasalarını ve sevinçlerini anlatır. 11 Mayıs 1954'de genç sayılacak bir yaşta öldüğünde Türkiye'nin ünlü yazarları Sait Faik'i şu sözlerle anmıştı.

Reşat Nuri Güntekin: "Hangi tarafından bakarsanız bakın, Sait Faik bugünkü edebiyatımızın en değerli, en orijinal çehrelerinden biriydi."

Nurullah Ataç: "Sait Faik bugünkü hikayecilerimizin en özlüsü, en ustası, en büyüğü."

Orhan Kemal: "Edebiyatımızın telafisi imkansız büyük kayıbı” mı diyelim? Sait, gizli kapaklı tarafı kalmamış, herkesçe bilinen bir insandı."

Yaşar Kemal: "Bıraktığı on üç eseri aşkla, sevgiyle, tonla dolu bir destandır. Bir büyük şehrin, fakir, emeklerinin karşılığını alamayan iyi insanlarının destanıdır. Said'e yüreğim çok yandı desem kaç para eyler…"

Sait Faik Abasıyanık'ı 1954'deki ölümüne kadar yakından tanımış, Medarı Maişet Motoru ya da Birtakım İnsanlar yapıtını sahibi olduğu Yokuş Kitabevi‘nde basmış olan babam Burhan Arpad Burgaz Adası‘ndaki Sait Faik Abasıyanık köşkünün 1964'de nasıl bir edebiyat müzesine dönüştürüldüğünü ve çabalarını aşağıdaki anı yazısında anlatıyor.

"Burgaz Adası'nda Bir Köşk"

BURHAN ARPAD

Burgaz vapur iskelesinden çıkar çıkmaz karşılaşacağınız küçücük alanın adı "Sait Faik Abasıyanık Alanı"dır. Denizi sağınıza alıp rıhtımda beş on adım attıktan sonra solda daracık bir sokağa sapar ve hafif bir yokuşu tırmanırsanız, büyükçe bir bahçe içinde güzel ve eski bir köşke rastlarsınız. Köşkün tam karşısında bir Ortodoks kilisesi vardır. Sait Faik'in "Papaz Efendi" hikâyesinde adı geçen kilise. Köşk, ünlü öykü yazarımız Sait Faik Abasıyanık'ın uzun yıllar oturduğu köşktür. Sait'in ölümünden sonra, adalı dostlarının önerisine uyan yüreği yanık ana, köşkü, bahçesini ve Şişli'de bütün bir apartmanı, ayrıca Emniyet Sandığı'nda duran para ve mücevherlerini Darüşşafaka Cemiyeti'ne bağışlamıştır. Köşkün Sait Faik Abasıyanık Müzesi olarak düzenlenip halka açık tutulması koşuluyla... Bu istekler, Sait Faik'in yakın dostları yazarların ilgisi ve katkısıyla 1964 yılında gerçekleştirildi. Daha önceki yıllarda Varlık Yayınevi tarafından yürütülen Sait Faik Hikâye Ödülü tekrar başlatıldı.

1964 İlkbaharında, Sait Faik dostları olan yakın arkadaşlarımın isteğine uyarak köşkün bir edebiyat müzesi, daha doğrusu, müze-ev havasına uygun düzenlenmesi için iki ay çalıştım. O sırada işbaşında bulunan Darüşşafaka Cemiyeti yönetim kurulu üyeleriyle anlaşarak ve kimi sanatçı dostların işbirliğini sağlayarak, köşkün iç ve dış görünüşüyle bir müze-eve dönüştürülmesini elden geldiğince başardığımı sanıyorum.

Elden geldiğince diyorum, çünkü Sait her çeşit biçimcilikten ve düzen sınırlamasından uzak yaşamayı seven, başına buyruk ve dağınık bir insandı. Annesi Makbule Hanım'la uzun yıllar birlikte oturduğu köşkün bir edebiyat müzesine dönüştürülmesi için gerekli pek az belge bırakmıştı.

Bu gerçekten yola çıkarak yalın bir çalışma yaptım. Önce köşkün her yanı temizlendi, boya ve badana yapıldı. Giriş katının oda ve salonu olduğu gibi bırakıldı. Sait'in balık takımları ve çizmelerini giriş yerine koymakla yetindim. Merdiveni çıkınca tam karşıya gelen oda, Saait'in yatak odasıydı. Süslemenin her çeşidinden uzak olan sade bir oda. Tek kişilik bir karyola, birkaç sandalye ve küçük bir masa. Sait'in belki de hiç kullanmadığı kravatlarının salladığı bir kravatlık. Birkaç fotoğraf.

Birinci katın balkonlu büyük salonunu, Sait Faik'in edebiyatçı ve insan yanıyla yakından ilgili belgeleri sergilemek için kullandım. Özel yaptırılmış vitrinli masacıkları duvar önlerine sıraladım. Ölümünde kimi şair ve ressamlarımızın Sait için yazdıkları da çerçeve içinde uygun yerlere asıldı. Vitrinlerde sergilenenler arasında kimi ilginç belgeler vardır. Bursa Lisesi'nden aldığı diplomayı, Milli Eğitim Bakanı adına, Başbakan İsmet İnönü imzalamıştı. Yine o vitrinde, Sait'in çevresi ve yaşadığı günlerin koşulları açısından çok ilginç bir belge vardır. Sanatçımızı uzun süre üzmüş bir olayın belgesidir. "Meslek" yerinde "mesleği yok" ("Sans Profession") yazılı pasaportu. Sait, bunu anlatırken pek üzülürdü. Emniyet, pasaport belgesinde meslek hanesinin karşısına "yazar" demiş, fakat polisçe yeterli bir iş sayılmadığından "mesleği yok" diye değiştirilmişti. O pasaport da vitrindedir.

Bir başka vitrinde de, hikâyesinde söz konusu ettiği zoraki tüccarlık döneminin belgesi olarak, Ticaret Odası'nın yazısı vardır. Yabancı dilde çıkmış kitapları, okul defterinde yarım kalmış müsveddeler de bir başka vitrinde sıralanmıştır. Halide Edip Adıvar'ın önerisiyle Amerikalılarn Mark Twain Derneği onur üyeliğini belgeleyen yazıyı da sonra getirtmiş. Darüşşafaka Yönetim Kurulu'na vermiştim. Bilmem nereye koydular. Kök son yıllarda bakımsız kaldı. On yıl kadar önceki kurum başkanına, damın aktığını ve acele onarımı gerektiğini söyleyince: "Bu gibi işlerle başkan ilgilenmez”, deyip sözümü ağzıma tıkamıştı!

Burada bir gerçeğin altını çizmek gereğini de duyuyorum. Makbule Abasıyanık'ın bağış koşullarında "müze olarak kalka açılması ve bakımının sağlanması” kaydı vardır. Sait'in annesinin bağışı o yılın değeriyle bir milyon lira küçümsenmeyecek bir gelirdir. Osmanbey sitesi gibi yüksek gelirli bir yapının gerçekleşmesinde büyük yararı dokunmuştur. Köşkün bakım ve onarımı bağış koşulu gereğidir!

Burhan Arpad'ın Cumhuriyet gazetesindeki "Hesaplaşma" köşesinde 1983 yılında çıkan bu makale "Bir İstanbul Var İdi" adlı (Doğan Kitap 2000 ve 2003, Remzi Kitabevi 2007) anı kitabında da yer almaktadır.

14 Kasım 2021

Rahatlatıcı Huzur

Toplum Gazetesi, 14 Kasım 2021

Adam uzun mu uzun. İpince. Karalar giyinmiş. Yanındaki ufak tefek kadın da. Mihrabın loşluğunda durmuşlar, aralarında fısıldaşıyorlar. Adam eğilmiş, kaburu çıkmış, kadına bir şeyler söylüyor. Camları rengârenk pencerelerden giren güneş ışığı onlara arkadan vuruyor. Sonra ağır ağır yürüyorlar, kocaman sütunlar arasında geziniyorlar.

Arada sırada susuyorlar, başlarını kaldırıp tepelerindeki kubbeye, pencerelere bakıyorlar. İlginç bir çift. Katedralde başka insanlar da var. Sütunlar arasında süzülür gibi gezinen, köşelerde sessizce dua eden. Rahatlatıcı bir huzur her yerde. 16. yüzyılın bu dev yapısında değişik dönemler seçiliyor. Romantik ve Gotik yapı stili ağırlıklı. Büyük mihraptan kubbeye yükselen tahta oyma işçiliği beşyüz yıllık. Tanrı, Meryem Ana, İsa bir arada. Sütunları birbirine bağlayan taş işçiliği de eşsiz. Yukarlarda çalgı çalan melekler, fresklerde kıyamet günü, alevler, lânetlenmişler. Breisach katedrali insanın olağanüstü yaratıcılığının kanıtı, göreni etkisi altında bırakan eşsiz bir eser.

Aynı anda bir grup genç katedralin büyük kapısından içeri giriyor. Yüksek sesle konuşuyorlar, gülüşüp duruyorlar. Kimbilir nelerden söz ediyorlar, Fransızca? Huzur verici o sessizlik bir anda bozuluyor. Önden yürüyen kadın rehber bir şeyler anlatıyor. Pek azı onu dinliyor. Aceleci adımlarla bir köşeden bir köşeye gidiyorlar. Kafalarında şu anda kimbilir neler var?

Dine gerçekten inananlar

Karalar içindeki çift az sonra dışarda, büyük kapının yanında durmuş, katedralin taşlarını okşuyor. Adam yanımıza gelip şöyle bir selam verdikten sonra soruyor: "Acaba Freiburg'a en çabuk nasıl gidebiliriz?" Tren istasyonuna uzanan yolu tarif ediyorum. Sonra birlikte yürürken anlatıyor. Annesiyle babasının doğduğu topraklara bu ilk gelişiydi. "Onlar Breisach'ı 1937'de çok ani terk etmişler", diye konuşuyor. Sesinde bir hüzün seziliyor. "Önce sınırın ötesindeki Colmar'a, oradan da İngiltere'ye kapağı atmışlar."

Naziler 1938'de sinagogu yakmış, ardından da yediyüz yıldır bu kentte yaşayan tüm Yahudileri güney Fransa'daki Gurs toplama kampına tıkmışlar. Adamla kızkardeşi İngiltere'de dünyaya gelmiş. Bakışları katedralin çifte kulelerinde: "Bu dev yapıyı gerçekten dine inanan insanlar yaratmış, ideologlar değil!" diye mırıldanıyor ve veda edip yokuş aşağı yürüyor, vücudu hafif öne eğik, yanında kızkardeşi. Biz durup doğayı içimize sindiriyoruz.

Ötelerde tarlalar, daha ötelerde ormanlar, sisler ardında dağlar. Güneydoğudaki Feldberg tepesine (1500 m) kış gelmiş. Karaormanlar'da ağaçların çoğu artık yapraksız. Ren'in suları pırıl pırıl. Karşı kıyı Fransa, bu kıyı Almanya. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Fransız bombalarıyla tümüne yakını yıkılmış olan Breisach'ın şirin evleri savaşın ardından on yıl gibi kısa bir sürede yenilenmiş. Başımızı çevirip arkamıza bakıyoruz. Dev St. Stephan katedrali dört bin yıllık Breisach'ın tepesinde, toprak rengi ve beyaz evlerin üzerine çökmüş, her şeye hakim. Yamaçlardan Ren'e inen bağlardaki üzümler çoktan toplanmış. Bahçelerdeki elmalar da...

7 Kasım 2021

9 Kasım, Almanya'nın Alınyazısı

TOPLUM Gazetesi, 7 Kasım 2021

İlginç bir rastlantı mıdır bilinmez, 9 Kasım'ın Alman tarihinde çok önemli bir yeri vardır. Alman Kayseri II. Wilhelm 9 Kasım 1918'de bir ihtilal sonucu tahtan inmek zorunda kalır. 9 Kasım 1923'de Hitler Münih'te darbe girişiminde bulunur. 9 Kasım 1938'de Naziler Almanya ve Avusturya'da Yahudilerin evlerini, dükkânlarını ve sinagoglarını yakar. 9 Kasım 1989'da iki Almanya'yı bölen duvar yıkılır... Adolf Hitler 1 Eylül 1923'de general Ludendorff'la birlik olup aşırı sağcı Alman Savaş Birliği'ni kurar. İki ay sonra da, 9 Kasım 1923'de Münih'te hükümet darbesi girişiminde bulunur. Hedefi, Bavyera'da yönetimi ele geçirdikten sonra başkent Berlin'de ülke yönetimine el koymaktır.

"Geçici Alman Ulusal Hükümeti"ni ilan eden Hitler ve yandaşı darbeciler, 9 Kasım 1923 sabahı silahlanıp Feldherrenhalle'ye yürürler. Güvenlik güçleri ile çıkan çatışmada Hitler ve yardımcıları dört polisi öldürür. Ancak girişimleri başarılı olmaz ve darbeciler tutuklanır. İşledikleri suçun ağırlığı nedeniyle Leipzig'deki Devlet Mahkemesi'nin karşısına çıkarılmaları gerekmektedir. Ne de olsa hükümet darbesi girişimi ile devletin güvenliğini tehlikeye sokmuşlardır. Bu suçun cezası da idamdır.

"Kavgam"la aşılanan ülkü

Ancak suçun işlendiği Bavyera eyaletinin Adalet Bakanı Franz Gürtner, geçerli yasaları çiğneyerek davanın Münih'te görülmesini sağlar. Çünkü Hitler'e darbe girişiminde destek verenler Bavyera'da politikaya damgalarını vurmuş kişilerdir. Bir ay süren davada Hitler ideolojik propagandasını yapar. Nasyonal Sosyalist ideolojiye olan yakınlığı bilinen başyargıç Neithardt'ın kararı beş yıl hapis olur. 1 Nisan 1924'de Landsberg hapishanesinde kendisine özel bir hücre verilen Hitler burada "Kavgam" adlı kitabının birinci cildini kaleme alır ve 9 ay sonra da aniden serbest bırakılır. Çıkar çıkmaz aşırı sağcı ve Nasyonal Sosyalist NSDAP'yi kurar. Hitler "Kavgam" ile Alman toplumuna ideolojisini aşılarken özellikle şunun üzerinde durur: "Yahudi her zaman için bir parazittir, zararlı bir mikrop gibi yayılır…"

10 Mayıs 1933'de tüm Almanya'da yakılan kitapların arasında Yahudi yazarların kitapları da vardı. Ateşe atanların çoğunluğunun üniversite profesörleri ve öğrencileri olması, Hitler'in "Kavgam"la ne denli başarı elde ettiğinin bir kanıtıdır.Kitap yakmanın hemen ardından yayınlanan bildirilerle tüm ülkede halk Yahudi dükkânlarını, bankalarını, doktor ve avukatlarını boykot etmeğe çağrılır. 1938 yılının Ekim'inde binlerce Polonya asıllı Yahudi'nin ülkeden sürülmesini protesto eden 17 yaşındaki Yahudi Ernst von Rath'ın Paris'teki Alman Büyükelçiliği'ne suikast düzenlemesini bahane eden Goebbels 9 Kasım'da 'yakma emrini' verir! O gece yaşananlar Yahudi soykırımının başlangıcıdır.

1930'lar... Almanya'da Hitler, Türkiye'de Atatürk

Tüm Almanya ve Avusturya'da Yahudiler'in sahibi olduğu 7500 dükkân yakıp yıkılır, talan edilir. Toplam 190 sinagog yangınlarla yerle bir edilir. SS'ler aynı gece 26 000 Yahudi'yi evlerinden alıp Buchenwald, Dachau ve Sachsenhausen kamplarına atar. Parçalanan camların gecenin karanlığına yükselen alevler ışığında parıldamasından esinlenerek bu yakıp yıkmaya 'Kristal Gece' adı verilir. Birkaç gün sonra da tüm Yahudi mallarına el konur. 3 Aralık günü çıkarılan yasalarla tiyatro ve müzelere girmeleri yasaklanır, otomobil ehliyetleri bile ellerinden alınır. Üniversite ve yüksek okullardan da atılan Yahudiler sahibi oldukları mücevherleri SS'lere vermeğe zorlanır. Savaşın başlamasıyla çıkarılan sayısız genelgeyle yaşam alanları daraltılır. Evlerinde radyo, evcil hayvan, plak, yazı makinesi, bisiklet, soba bulundurmaları yasaklanır.

9 Kasım 2021, Almanya'da ‚Kayser'in ihtilalle tahtan indirilmesinin ve monarşinin sonunun 103. yılı, Hitler'in Münih'te darbe girişiminin 98. yılı, Nazilerin Yahudi soykırımını başlatmasının 83. yılı ve iki Almanya'yı bölen duvarın yıkılışının 32. yılı…

Türkiye'de Atatürk'ün Cumhuriyeti kurduğu günlerde, Almanya'da Hitler Nazi ideolojisinin temellerini atıyordu!

Çanlar kimin için çalıyor?

CUMHURİYET, 07.11.2021

AHMET ARPAD

Köln'deki camilerde her cuma öğle namazı öncesi hoparlörler aracılığı ile 10 dakika ezan okunacak! Köln Büyükşehir Belediye Başkanı Henriette Reker kısa süre önce bu müjdeyi verdi! "Müslüman hemşehrilerimiz, şehrimizin ayrılmaz bir parçasıdır. Şehrimizde kilise çanlarının yanı sıra ezan sesinin duyulması, Köln'de çeşitliliğe değer verildiğini ve bu çeşitliliğin burada yaşandığını gösterir."

Almanya'da üç bine yakın cami ve mescit var. Yetmişli yılların başında sayıları otuzu geçmezdi. Günümüzde Almanya'da sadece Cuma öğle namazında dolan camilerin sadece üçte biri, Anayasayı Koruma Örgütü'nün verilerine göre ülkedeki Türk Müslümanlarının yüzde 80'ini temsil ettiği söylenen Diyanet'e bağlı Ditib kuruluşunun! Bunun çeşitli nedenleri var. Azınlığın temsilcisi Milli Görüşçüler, Süleymancılar, Nurcular resmi makamlardan, kiliselerin de desteği ile, onlarca yıl rahatça yapı izni aldılar, sürekli "Ankara'nın etkisindeki bir dinin temsilcileri" dedikleri Ditib camilerine ise hep zorluk çıkarıldı. En son örneğini uzun yıllar Stuttgart-Esslingen'de yaşadık. Bu küçük kentte Milli Görüş ile çok iyi anlaşan belediye, Ditib camisinin büyütülmesine değişik nedenler bularak sürekli engel olmuştu. Bu sorunlar Pforzheim ve Mannheim Ditib camilerinin yapımında da yaşanmıştı. Almanya genelinde tüm camilerimizin başka bir sorunu da minareler. Kimi yerde minareye hiç izin vermiyorlar, kimi yerde de ancak kısacık bir minareyi kabulleniyorlar. Günde beş vakit ezan okunmasına ise hiç izin verilmiyor.

Çanlar çalmaya başladı

Geçenlerde Stuttgart'ın göbeğinde, Schiller Alanı'nda, uzun yıllardır tanıştığım, fakat birkaç yıldır görmediğim Tübingen'li doğubilimci bir Türk dostla karşılaştım. Alte Kanzlei lokantası alanın bir kenarına masalar kurmuş. Hemen oturduk. Hava serin, fakat güneşli. Garson kızın getirdiği, yörenin güzel şaraplarını yudumlayıp dereden tepeden konuşmaya başladık. Söz sözü açtı. Yaz tatilinden, Korona‘dan, Almanya'daki son seçimden, milli futbol takımından, Stefan Kuntz'dan söz ettik. Tabii Türkiye'deki "en son gelişmeler"e de değinmeden olmazdı. Tam sohbeti koyulaştırmıştık ki çanlar çalmaya başladı.

Schiller Alanı'nda yükselen dev Stift Kilisesi‘nin tepemizdeki dev çanları çok gürültü çıkarıyordu. Bir süre susmak zorunda kaldık. Konuşmann anlamı yoktu. Biri ötekinin ne dediğini anlamıyordu! Az sonra, çanlar yine sustuğunda, konumuz değişivermişti. "Bizimkilere altmış yıldır ezan okutmuyorlar, kendileri gece gündüz, saat başı, kimi yerde her yarım saatte bir bu çanları çalıyorlar!" diye biraz öfkeli konuştu dostum. "Ülke onların, istediklerini yaparlar", diye karşı çıkmak istedim. O atılıp sözümü kesti: "Çan ne İsa'nın emridir, ne de İncil'de yeri vardır!" Söylediğine göre çan çalma geleneği İsa'dan 1200 yıl sonra başlamış. Tarlasında çalışan köylüye dua saatini anımsatmak için. "Sonra Katolik ve Ortodokslar sayesinde dallanıp budaklanmış", diye heyecanla devam etti; "Azizlerin doğum, şahadet yıldönümlerini, mucizelerini anmak; insanları düşmana, genellikle Orta Avrupa'ya yaklaşan Osmanlı ordularına karşı duaya çağırmak için de çalmaya başlamışlar."

Yağma kilise çanları

Geçen ay katolik ve protestant kiliseleri ilginç bir açıklama yapmıştı: Hitler Almanyası, İkinci Dünya Savaşı'nın en haraketli döneminde, 1940'da çıkardığı bir kararnameyle Almanya'da ve işgal ettikleri doğu Avrupa ülkelerinde 100 binin üzerinde kilise çanına el koymuştu. O günlerde değişik cephelerde sürdürülen acımasız savaşlarda çok sayıda silaha gerek vardı. Dört yıl boyunca Wilhelmburg ocaklarında eritilen bronz ve demirden kilise çanları toplara, tüfeklere ve mermilere dönüştürülmüştü. Savaş yıllarında eritilmemiş ve sonra Almanya'nın değişik kiliselerinde kullanılmaya başlanmış ‘yağma çanlar' birkaç yıldır, nereden geldikleri bulunduğunda, iade edilmeye başlandı. Bu arada Stuttgart yakınlarındaki Rottenburg Piskoposluğu da çevredeki katolik kiliselerinde 54 ‘yağma çan' olduğunu tespit etti.

Kafamdan bunları şöyle bir geçirdikten sonra sohbeti sürdürdüm: "Hepsi iyi güzel de, 21. yüzyılda her saat başı, kimi yerde gece yarısı bile çalınmasını pek anlamıyorum", dedim. Dost gülümsedi: "Evinin karşısında kilise olan yandı demektir", dedi. "Adamcağız çan sesini bütün gün çekmek zorundadır. Ne kadar dava açarsa açsın, çan sesinin dayanılmaz olduğunu bilirkişi raporları ile kanıtlasın, hiçbir mahkeme onu haklı çıkarmaz Almanya'da!" Çünkü çan sesi bir liturya kabul ediliyormuş. Dayanamadım, gülümseyerek sordum: "Peki, bize niçin günde beş kez ezan okutmuyorlar?" Hemen yanıt vermedi. Bir an gülümsedikten sonra: "Korkuyor olacaklar!" dedi. "2001'de Nobel ödülü verdikleri Naipaul, İran'dan Malezya'ya İslam ülkelerini gezdikten sonra ne demiş biliyor musun? 'İslamın girdiği yerde Araplaşma başlar!'..." Ben yine de ısrarla sormaya devam ettim: "Ezan kilise çanından daha dinsel değil mi?" Açıkladı: "Rivayete göre ezan istişareler sonucu belirlenmiş ve peygamberin onayını almış. Ezanın metni Kuran ayeti filan değildir, peygamberin sözü de değildir, fakat dinsel olarak kilise çanından daha önemlidir. Arapça olmasına karşın ezan bir manifestodur..."

Bakalım Köln'deki camilerde her cuma öğle namazı öncesi hoparlörler aracılığı ile 10 dakika ezan okunması ne sonuç verecek?